Fjármálastormurinn - rót vandans?

Nýlega fór ég inn á síðu sem heitir einfaldlega "Crash Course", þar sem náungi að nafni Chris Martensson setur fram ákveðna sýn á hagkerfi Bandaríkjanna, og þar með í ákveðnum skilningi á hagkerfi heimsins, þar sem lang stærstur hluti hins hnattræna hagkerfis er byggt upp á sömu grunnreglum. Mér finnst hlutirnir settir fram þarna með býsna sannfærandi hætti, hef a.m.k. ekki heyrt neinn gagnrýna það sem þarna er sett fram með neinum rökum.

Í umræðunni um hrun íslenska bankakerfisins hefur myndlíkingin þar sem Íslandi er líkt við skip á stórsjó, sem liggur nú strandað í brimskaflinum, mikið verið notuð. Hugmyndin sem ég kom með út úr því að taka þennan "Krass kúrs" í hagfræði, er sú að þessi myndlíkinging um fjármálafárviðri sé nokkuð djúp, og sé nýtileg þegar menn fara að grafast fyrir um uppruna slíkra hamfara.

Svo ég útskýri aðeins betur hvað ég á við, þá eru aðstæðurnar sem búa til alvöru storma nokkuð vel þekkt, það er hita og rakamunur milli landsvæða sem eru eldsneyti storma, hvort sem það eru hitabeltis-fellibyljir sem myndast við miðbaug, skýstrokkar sem myndast á meginlöndum þegar heitir og kaldir loftmassar hittast, nú eða lægðir yfir Íslandi sem myndast á mörkum heimskautssvæða og tempraða beltisins.

Fjármálastormar, einnig þekktir sem efnahagsbólur, myndast á hinn bóginn þegar mikill mismunur myndast á milli væntra verðmæta í framtíðinni, í formi skulda (hiti), og raunverulegra verðmæta, þ.e.a.s. raunverulegrar getu fyrirtækja til að búa til verðmæti (kuldi). Þegar nægilegur munur er orðinn til staðar, þá fara vindar að blása um fjármálakerfið, í þessu tilfelli byrjuðu vindarnir að blása í kring um undirmálslánin í BNA og skuldabréfavafningana svokölluðu. Þegar vindarnir byrja, þá feykjast um koll hinar ýmsu spilaborgir, vindurinn magnast enn frekar og endar í "fullkomnum stormi" á stað þar sem Íslenska bankakerfið var statt á óheppilegum tímapunkti sem flotaforinginn Davíð Oddsson stýrði því á, með næstráðandanum Geir H. Haarde. Skipstjórar bankanna áttu að sjálfsögðu sinn þátt í þessu með því að vanmeta afl stormsins, og fullyrðingum að byrðingar þeirra skipa væru nægilega traustir til að standast hann. En á endanum er það flotaforinginn sem ber ábyrgð að því ef flotinn sekkur.

Hvernig verður þessi hitamunur til?

Blekkingar eru hluti af kerfinu. Að segja ekki allan sannleikann eru blekkingar, og stór hluti af viðskiptakerfi heimsins hefur byggst á því að menn haldi að sér spilunum sem þeir hafa, til að geta hámarkað eigin hagnað, sem er þá þar með á kostnað mótaðilans, og byggir á vanþekkingu hans. Með öðrum orðum, byggir á því að blekkja hann. Verulega stóran hluta orsakavalda þessa fjármálastorms má held ég rekja til þessa kerfislæga vandamáls. Upphaf stormsins rekja a.m.k. flestir til hinna margfrægu undirmálslána sem var pakkað inn í svokallaða skuldabréfavafninga eins og ég kom áður inn á, þar sem betri skuldabréf voru notuð til að gera þessi "eitruðu" lán að sölulegri vöru. Sölumennirnir vissu alveg hvað þeir voru að gera, öðru vísi hefði þessi vara ekki verið fundin upp. Þeir sem keyptu, voru hins vegar blekktir. Í samningunum var líklega nóg til að uppfylla bókstaf laganna, en sagt á nægilega loðinn hátt til að kaupendur áttuðu sig ekki.

Annað nýlegra og nærtækara dæmi um blekkingar með því að segja ekki allan sannleikann, felst í upplýsingagjöf bankanna um lán til starfsmanna. Ég þekki reyndar ekki til þessa máls nægilega vel til að fullyrða það, en ég tel næsta víst að samningar um þessi kaup hafi verið trúnaðarmál milli banka og starfsmanna. Í bókum bankanna voru þessi lán skilmerkilega talin upp með öðrum lánum, en láðist að segja frá því að tryggingar voru ekki sambærilegar. Þetta telja sumir að sé klárt lögbrot, en látum það liggja milli hluta. Ástæðan fyrir því að bankarnir komust lengi upp með svona hegðun (hvort sem hún var vísvitandi eða ekki) tel ég vera þá að samningar þeirra um þessi mál voru trúnaðarmál, og því ekki miklar líkur á því að þetta upplýstist, fyrr of seint.

Nú er ég enginn sérfræðingur á þessu sviði, en ég hef á tilfinningunni að veruleikafirringin og mismunurinn sem var búinn að myndast á milli raunverulegra verðmæta í umferð, og pappírspeninga (orkubilið sem veldur storminum), sé að verulegu leyti orsökuð af áralöngum, uppsöfnuðum blekkingum í formi samninga á milli alls kyns aðila, þar sem allir eru að reyna að blekkja næsta aðila passlega mikið til að halda sig á lagalegu mottunni, en samt nóg til að kreista út aðeins meiri hagnað. Á leiðinni fara menn að trúa stórum hluta af þessum blekkingum, þar til heildarbilið yfir í raunveruleikann verður of mikið, og "fullkominn stormur" myndast, og kerfið leiðréttir sig. Með tilheyrandi ólgusjó, þar sem ekki borgar sig að vera í mesta stormhamnum.


Hvernig fjarlægjum við rót þessa vanda?

Hvernig er hægt að leysa svona mál? Ég ætla að varpa hér fram nokkuð róttækri hugmynd sem ég tel að myndi a.m.k. setja hindrun í veg fyrir myndun svona ástands. Hún er einfaldlega sú að alla bindandi samninga milli lögaðila verði að birta opinberlega, í auðleitanlegum gagnagrunni. Hvort sem það er á milli fjármálastofnana um skuldabréfavafninga, milli fyrirtækis og starfsmanna um hlutabréfakaup, milli smásala og birgja, ríkisfyrirtækja og orkukaupenda um kaup á rafmagni, einstaklinga eða fyrirtækja um styrki til pólitískra hreyfinga, eða fólks á milli um húsnæðiskaup. Hverjar væru afleiðingarnar af þessu?

    * Algert gagnsæi á fjármálakerfinu og verðmyndun
    * Samningar væru sýnilegir öllum hagsmunaaðilum
    * Gagnrýnar raddir, eins og hagfræðiprófessorar sem vöruðu við spilaborginni og storminum í mörg ár, hefðu raunveruleg gögn til að byggja málflutning sinn á, ekki bara kenningar og uppsafnaðar tölur.
    * Hægt væri að greina orsök vandamála i fjármálakerfum utan frá og grípa inn í með tímanlegri hætti
    * Líkurnar á uppsafnaðri blekkingamynd myndu minnka verulega, þar sem öll púslin væru sýnileg, í stað þess að vera falin í skjalaskápum undir "Trúnaðarmál" stimpli eins og er normið í dag.


Hverjir væru ókostirnir?

    * Erfiðara væri að nýta sér leynilega þekkingu sem samkeppnisforskot. Samkeppnisforskot þarf að byggjast á því að vera einfaldlega betri en næsti aðili. Þó þetta sé ókostur fyrir einstaka aðila, þá má færa rök fyrir því að þetta væri kostur fyrir samfélagið í heild, þar sem þekking myndi dreifast hraðar. Þá mun eflaust einhver segja að þetta myndi drepa framtakssemi einstaklingana þar sem þeir hefðu ekki hag af því að þróa nýja þekkingu. Þá vil ég benda á "open source" samfélagið í heiminum sem ágætis mótrök. Annað dæmi eru fyrirtæki sem fara eftir s.k. straumlínuhugsun, Toyota þar fremst í flokki, þar sem allir samningar byggja á "Win-Win-Win", þar sem markmiðið er raunverulega að allir aðilar hagnist á samningnum, samningsaðilarnir tveir og samfélagið sem þriðji aðili.
    * Bankaleynd myndi heyra sögunni til. Þetta er sjálfsagt einhver stærsta hindrunin í vegi þessarar hugmyndar

Stóra spurningin

Ég held að stóra spurningin hér er sú, munu menn meta það svo að hagsmunir þjóða og samfélaga af gegnsæi og stöðugleika sé ríkari en hagsmunir fyrirtækja og einstaklinga af því að nýta sér leyndar upplýsingar til að byggja upp fyrirtæki og samfélög. Persónulega held ég að sé búið að svara þessari spurningu nú þegar, þar sem Toyota er annars vegar. Þegar þessari kreppu lýkur verður það fyrirtæki líklega lang stærsti bílaframleiðandi heims. Og það var ekki byggt upp á leynimakki og "win-lose" samningum. Svo mikið er víst.